Dhimbja kronike dhe akute janë dukuri komplekse që përfshijnë ndërveprimin e sistemeve të shumta në trup, duke përfshirë sistemin nervor, përgjigjen imune dhe procese të ndryshme biokimike. Dhimbja nuk është vetëm një përgjigje shqisore ndaj një stimuli të dëmshëm, por edhe një përvojë emocionale dhe njohëse që mund të ndikojë ndjeshëm në cilësinë e jetës. Është një proces dinamik që zhvillohet në tre faza kryesore: perceptimi, transmetimi dhe modulimi i sinjaleve të dhimbjes, ku sisteme të ndryshme në trup luajnë një rol të rëndësishëm.
Perceptimi i dhimbjes fillon kur një stimul i dëmshëm, si lëndimi, presioni ose inflamacioni, aktivizon mbaresa nervore të specializuara, të quajtura nociceptorë, të vendosur në lëkurë, muskuj, nyje dhe organe të brendshme. Këta nociceptorë dërgojnë impulse elektrike përmes nervave periferikë në palcën kurrizore dhe përfundimisht në tru, ku këto sinjale interpretohen si dhimbje. Ky proces quhet nocicepcion dhe është baza për dhimbjen akute, domethënë afatshkurtër që ndodh si pasojë e lëndimit ose dëmtimit të indeve. Pasi sinjalet e dhimbjes transmetohen në sistemin nervor qendror, ato modulohen nga neurotransmetues dhe receptorë të ndryshëm që kontrollojnë intensitetin e dhimbjes. Një nga sistemet kyçe të përfshira në modulimin e dhimbjes është sistemi opioid endogjen, i cili përbëhet nga substanca natyrale të prodhuara në tru që veprojnë në receptorët opioid. Ky sistem ka aftësinë të reduktojë perceptimin e dhimbjes dhe të rrisë pragun e tolerancës ndaj dhimbjes. Opioidet endogjene, si endorfinat, enkefalinat dhe dinorfinat, kanë efekte të ngjashme me opioidet sintetike (morfinë, kodeinë), por pa rrezikun e varësisë dhe efektet anësore që zakonisht lidhen me përdorimin e opioideve. Opioidet endogjene lëshohen si përgjigje ndaj dhimbjes ose stresit, duke aktivizuar sistemin frenues të dhimbjes, i cili shtyp transmetimin e sinjaleve të dhimbjes në tru. Ky mekanizëm natyror ndihmon jo vetëm për të reduktuar dhimbjen fizike, por edhe për të rregulluar reagimin emocional ndaj dhimbjes, gjë që shpjegon pse njerëzit në situata stresi ekstrem ose rreziku ndonjëherë ndjejnë më pak dhimbje sesa pritej.
Përveç kësaj, ka rrugë të tjera antinociceptive në trup që marrin pjesë në kontrollin e dhimbjes, duke përfshirë serotoninën dhe sistemet noradrenergjike. Këto sisteme përfshihen në dërgimin e sinjaleve të dhimbjes nga truri në palcën kurrizore dhe nervat periferikë. Serotonina dhe norepinefrina luajnë një rol të rëndësishëm në reduktimin e transmetimit të impulseve të dhimbshme dhe njëkohësisht në përmirësimin e gjendjes emocionale, e cila ka një rol të rëndësishëm në trajtimin e dhimbjeve kronike. Dhimbja kronike, ndryshe nga dhimbja akute, shfaqet shpesh dhe zgjat shumë, edhe pasi shkaku fillestar është zhdukur. Kjo është për shkak të ndryshimeve në sistemin nervor që bëjnë që sinjalet e dhimbjes të aktivizohen dhe modulohen edhe pse nuk ka stimulim aktual të dëmshëm. Ky fenomen quhet sensibilizimi qendror dhe është një gjendje në të cilën neuronet në palcën kurrizore dhe trurin bëhen hiperaktivë dhe dërgojnë sinjale dhimbjeje edhe tek stimujt normalë.
Në kontekstin e trajtimit të dhimbjes, njohja e mekanizmave të dhimbjes dhe roli i sistemeve analgjezike endogjene është e rëndësishme për zhvillimin e strategjive efektive të trajtimit. Barnat që aktivizojnë sistemin opioid, si analgjezikët opioidë, përdoren për të trajtuar dhimbjet e forta, por me rrezikun e varësisë dhe efekteve anësore. Nga ana tjetër, medikamentet anti-inflamatore josteroide (NSAIDs), si ibuprofeni ose aspirina, veprojnë me mekanizma të ndryshëm për të frenuar komponentin inflamator të dhimbjes dhe janë efektivë për trajtimin e dhimbjeve akute dhe kronike. Në mjekësinë moderne, një qasje multidisiplinare për menaxhimin e dhimbjes është thelbësore, veçanërisht kur bëhet fjalë për dhimbje kronike që nuk reagojnë ndaj medikamenteve konvencionale. Përveç trajtimeve farmakologjike, metodat si terapia fizike, ndërhyrjet psikologjike dhe terapia kognitive-sjellëse përdoren për të reduktuar dhimbjen dhe për të përmirësuar cilësinë e jetës.
